Ο σύγχρονος οικισμός της Χαιρώνειας βρίσκεται στην ίδια θέση με την ομώνυμη αρχαία πόλη και απέχει 14 χλμ. από τη Λιβαδειά. Η πόλη οφείλει το όνομά της στον μυθικό οικιστή Χαίρωνα, γιο του Απόλλωνα και της Θηρούς. Ο Παυσανίας (ΙΧ 40,5-6) θεωρεί ότι η Χαιρώνεια δεν αναφέρεται από τον Όμηρο, διότι ο ποιητής χρησιμοποίησε το αρχαιότερο όνομά της, Άρνη. Η πολίχνη των νεότερων χρόνων που αντικατέστησε την αρχαία, ήταν γνωστή ως Κάπραινα.
Ο εποικισμός της περιοχής ανάγεται στους νεολιθικούς χρόνους. Από την μυκηναϊκή περίοδο έως και τον 4ο αι.π.Χ. η πόλη προσαρτάται στον γειτονικό Ορχομενό, εκτός από σύντομα διαστήματα ανεξαρτησίας ή κατάληψης από τους Αθηναίους (447 π.Χ.) και τους Φωκείς (351-346 π.Χ.).
Η Χαιρώνεια γνωρίζει ιδιαίτερη άνθηση στη ρωμαϊκή περίοδο. Την εποχή αυτή είναι γνωστή ως παραγωγός αρωματικών ελαίων (μύρων) από τριαντάφυλλα, κρίνους, ναρκίσσους και ίριδες, δηλ. άνθη για τα οποία πίστευαν ότι είχαν θεραπευτικές ιδιότητες ή συντελούσαν στη συντήρηση των ξύλινων αγαλμάτων. Η πόλη υπήρξε πατρίδα του διάσημου συγγραφέα Πλουτάρχου, ο οποίος παρά τις υψηλές γνωριμίες του με Ρωμαίους αξιωματούχους επέλεξε να ζήσει το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του μια ήσυχη οικογενειακή ζωή στη γενέτειρά του.
Κατά την ύστερη αρχαιότητα αρχίζει βαθμιαία η παρακμή της Χαιρώνειας. Το φθινόπωρο του 551 μ.Χ. ισοπεδώνεται από ισχυρό σεισμό, ενώ κατά την Φραγκοκρατία και την Τουρκοκρατία είναι μια ασήμαντη πολίχνη.
Η Χαιρώνεια έμελλε να γίνει γνωστή κυρίως ως θέατρο σημαντικότατων μαχών, ορισμένες από τις οποίες υπήρξαν καθοριστικές για τη μοίρα του ελληνικού κόσμου. Συγκεκριμένα, στις αρχές Αυγούστου του 338 π.Χ. συγκρούστηκε στην πεδιάδα της Χαιρώνειας ο στρατός του Μακεδόνα βασιλιά Φιλίππου με τη συνασπισμένη στρατιά των νότιων Ελλήνων (Αθηναίων, Θηβαίων και πόλεων του Βοιωτικού Κοινού, Φωκέων, Κορινθίων, Αχαιών, Μεγαρέων, Ακαρνάνων, Κερκυραίων, Λευκαδιτών, Ευβοέων και μισθοφόρων). Η μάχη της Χαιρώνειας με νικητή τον Φίλιππο αποτελεί ορόσημο στην ιστορία της αρχαίας Ελλάδας, καθώς σήμανε το τέλος της κυριαρχίας της παλαιάς ελληνικής πόλης – κράτους και άνοιξε τον δρόμο για τη δημιουργία των μεγάλων ελληνιστικών βασιλείων.
Καθοριστικής σημασίας υπήρξε η σύγκρουση του ρωμαϊκού στρατού του Λεύκιου Κορνήλιου Σύλλα με τις δυνάμεις του βασιλιά του Πόντου Μιθριδάτη Στ΄το 86 π.Χ. Η συγκεκριμένη μάχη με νικητή τον Σύλλα, εδραίωσε την κυριαρχία των Ρωμαίων, οι οποίοι έγιναν πλέον οι κύριοι ρυθμιστές της τύχης της Ελλάδας και έδωσε τέλος στον ανταγωνισμό των μεγάλων δυνάμεων στον ελλαδικό χώρο.
Μια ακόμα καθοριστικής σημασίας μάχη, η μάχη του Βοιωτικού Κηφισού, έγινε στην περιοχή το 1311 μ.Χ. Το αποτέλεσμα της μάχης ήταν ολέθριο και έθεσε το τέλος της Φραγκοκρατίας στην Ελλάδα. Παράλληλα οι Καταλανοί, αν και νομάδες, εγκαταστάθηκαν μόνιμα στη Στερεά Ελλάδα (στη Λιβαδειά) επιβάλλοντας την κυριαρχία τους.
Σήμερα, η Χαιρώνεια είναι ένας όμορφος οικισμός με αρκετά αξιοθέατα, ανάμεσα στα οποία ξεχωρίζει το Λιοντάρι, το Αρχαιολογικό Μουσείο και το Αρχαίο Θέατρο.
(Πηγή: Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού Θ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων)
Δείτε εδώ τον Τουριστικό Οδηγό Χαιρώνειας του Πολιτιστικού Συλλόγου Χαιρώνειας “Ο Πλούταρχος”