Στις πλαγιές του Παρνασσού, στην ανατολική μεριά κοντά στη Δαύλεια, στα 900μ, σε ένα πανέμορφο περιβάλλον με έλατα, βρίσκεται η ιστορική Μονή της Ιερουσαλήμ ή της Αγιαρσαλής (Γερσαλής). Θεωρείται πως κτίστηκε τον 11ο αιώνα και είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Σύμφωνα με ιστορικούς, πιθανόν το μοναστήρι να ήταν μετόχι των Ιεροσολύμων. Είναι κτισμένο σε σχήμα τετράγωνου, που σχηματίζουν τα κελιά, και στο κέντρο του τετραγώνου βρίσκεται το καθολικό της μονής . Ο σημερινός ναός δεν είναι ο αρχικός, λόγω των καταστροφών που υπέστη. Κατά τα μέσα του 18ου αιώνα, το μοναστήρι υπαγόταν στη Μονή του Όρους Σινά για την προστασία του από τους Τούρκους.
Η δραστηριότητα της μονής κατά την Τουρκοκρατία ήταν πολύ σημαντική στην ανάπτυξη της παιδείας στην περιοχή. Την περίοδο της ελληνικής επανάστασης χρησιμοποιήθηκε ως κέντρο ανεφοδιασμού των εξεγερμένων της ανατολικής Ρούμελης. Μάλιστα, όπως αναφέρεται, η νικηφόρα έκβαση της μάχης της Αράχωβας το 1826 οφείλεται σε μεγάλο βαθμό σε μήνυμα που έστειλε ο ηγούμενος της μονής Παφνούτιος στον Γ.Καραϊσκάκη.
Ο επισκέπτης μπορεί να θαυμάσει τις φορητές εικόνες, που χρονολογούνται στα τέλη του 17ου αιώνα και είναι Κρητικής τεχνοτροπίας, έργα του Νικολάου Καλλέργη (όπως αποδεικνύεται από υπογραφή στην εικόνα των Ταξιαρχών). Οι σπουδαιότερες εικόνες είναι η εικόνα του Παντοκράτορα με την ήρεμη έκφραση της μορφής του, η εικόνα της Θεοτόκου που κρατά το μικρό Ιησού προσευχόμενο, αυτή του Προδρόμου που απεικονίζεται με φτερά ως προάγγελος του Μεσσία και των Αρχαγγέλων που κρατούν μετάλλιο του Κυρίου.
Ένα από τα αξιοθέατα της μονής είναι ο σπηλαιώδης Ναός της Φανερωμένης, λίγο ψηλότερα στο δάσος, που αποτελούσε σκήτη μοναχού. Σε αυτόν μπορεί κανείς να δει τις τοιχογραφίες, ίδιας εποχής με αυτήν των φορητών εικόνων.
Επίσης, στη Δαύλεια αναστηλώθηκε πρόσφατα το Μετόχι της Μονής Ιερουσαλήμ, χαρακτηριστικό δείγμα αρχιτεκτονικής των μεταβυζαντινών χρόνων, που χρησίμευε ως κατοικία των μοναχών σε περιόδους δυσμενών καιρικών συνθηκών, όταν δεν ήταν δυνατή η διαβίωσή τους στο μοναστήρι. Το Μετόχι της Μονής Ιερουσαλήμ χαρακτηρίστηκε ιστορικό διατηρητέο μνημείο από το Υπουργείο Πολιτισμού, ως χαρακτηριστικό δείγμα αρχιτεκτονικής των μεταβυζαντινών χρόνων. Η Ιερά Μονή πανηγυρίζει στις 23 Αυγούστου.
(Πηγή: Επιμελητήριο Βοιωτίας, Η Βυζαντινή Βοιωτία)
