Τα κατάλοιπα του ημιτελούς ναού του Διός Βασιλέως βρίσκονται δυτικά και στις παρυφές ίσως του ιερού άλσους του Τροφωνίου, στην κορυφή του λόφου του Προφήτη Ηλία. Αναφορές στο ναό κάνουν διάφοροι περιηγητές που περιόδευσαν στην Ελλάδα από τον 15ο αι. μ.Χ. και ύστερα, όπως ο Κυριακός ο Αγκωνίτης (1436), ο Ross (1834), ο Stephani (1842), ο Ulrichs (1837-1838), ο Welcker (1842), ο Lolling (1876-1877) και ο Fabricius (1885).
Για τη λατρεία του Διός Βασιλέως υπάρχουν επιγραφικές μαρτυρίες του 4ου αιώνα π.Χ., οι οποίες αναφέρονται σε νίκες που πραγματοποιήθηκαν στα επονομαζόμενα Βασίλεια, γιορτή προς τιμή του Διός Βασιλέως, καθώς και σε απελευθερώσεις δούλων που αφιερώνονταν στον Δία Βασιλέα και στον Τροφώνιο. Μάλιστα, ο Διόδωρος Σικελιώτης αναφέρει ότι πριν τη μάχη των Λεύκτρων (371π.Χ.) ένας χρησμός από το ιερό του Τροφωνίου προέτρεπε τους Βοιωτούς να καθιερώσουν γιορτή προς τιμή του Διός Βασιλέως.
Είναι πιθανό ότι το εγχείρημα της ανέγερσης του ναού ξεκίνησε από τους Λεβαδείς και συνεχίστηκε από το Βοιωτικό Κοινό, του οποίου τα μέλη όρισαν ένα συμβούλιο ναοποιών για να επιβλέπουν τις εργασίες. Από το 245 π.Χ. έως το 235 π.Χ. οι εργασίες για το κτίσιμο του ναού διακόπηκαν και άρχισαν ξανά το 220 π.Χ., για να σταματήσουν οριστικά στο πρώτο τέταρτο του δεύτερου αιώνα π.Χ. Πιθανώς, η εγκατάλειψη της προσπάθειας για την οικοδόμηση του ναού οφειλόταν στη σταδιακή μείωση της δύναμης και της σημασίας του Κοινού των Βοιωτών, στην έλλειψη χρημάτων για την κατασκευή ενός τόσου μεγάλου οικοδομήματος, αλλά και στη ρευστότητα των πολιτικών πραγμάτων και τις αλλεπάλληλες πολεμικές συγκρούσεις που σημάδεψαν την εποχή. Ο ημιτελής ναός καταστράφηκε οριστικά μαζί με την πόλη από τον Σύλλα, μετά τις νικηφόρες μάχες του στη Χαιρώνεια και τον Ορχομενό το 86 π.Χ.
Σύμφωνα με το μεγαλεπήβολο σχέδιο, ο ναός ήταν κολοσσικού μεγέθους, από τους μεγαλύτερους που θα κτίζονταν ποτέ στον ελλαδικό χώρο. Ήταν στον τύπο του περίπτερου με 6 κίονες στις στενές και 12 στις μακρές του πλευρές. Οι συνολικές του διαστάσεις ήταν 60 Χ 23 μ. και διέθετε πρόδρομο και σηκό. Τα περισσότερα αρχιτεκτονικά μέλη του ναού ήταν από ντόπιο σκληρό ασβεστόλιθο, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η μεγάλη οικοδομική επιγραφή του ναού που φυλάσσεται σήμερα στο Μουσείο της Χαιρώνειας. Την πέτρα αυτή είχαν μεταφέρει από το χωριό Σούρπη στον Ελικώνα, ενώ αρκετά ήταν και τα αρχιτεκτονικά μέλη από πωρόλιθο, υλικό από το οποίο ήταν εξολοκλήρου κατασκευασμένη η θεμελίωση του δαπέδου.
Το 1969 η Αρχαιολογική Υπηρεσία πραγματοποίησε μικρής έκτασης ανασκαφική έρευνα που αποκάλυψε τμήμα του νότιου τοίχου του κρηπιδώματος του ναού. Από το σωρό των αχρησιμοποίητων ογκόλιθων και της αρχαίας λατύπης, που προήλθε από την επιτόπου λάξευση των λίθων του ναού, ανασύρθηκαν και διάφορα δωρικά αρχιτεκτονικά μέλη που ανήκαν σε άλλο ναό, ίσως παλιότερο του μεγάλου, ο οποίος ήταν πιθανώς αφιερωμένος στον Κρονίδη Δία και την Ήρα, σύμφωνα με την αναφορά του Παυσανία.
Το 1997, υπό την εποπτεία της Θ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, ξεκίνησαν εργασίες καθαρισμού και συλλογής των αρχιτεκτονικών μελών του ναού, που είχαν ως αποτέλεσμα την πλήρη αποκάλυψη της κάτοψης του ναού για πρώτη φορά από την εποχή της κατασκευής του. Στη βόρεια πλευρά του αποκαλύφθηκε τμήμα των θεμελίων του ναού, καθώς και το μεγαλύτερο τμήμα της κρηπίδας του.
(Πηγή: Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού)
